Koniec ery tradycyjnych spisów ludności

W monografii przedstawiono obserwowane w ostatnim czasie zmiany metod przeprowadzania spisów ludności oraz ocenę ich jakości. Opisano ich zasięg oraz zróżnicowanie. Jednocześnie ukazano konsekwencje wprowadzanych rozwiązań. Omawiając różnorodne rozwiązania, podjęto dyskusję ich możliwości oraz ograniczeń. Kompleksową ocenę jakości spisów przeprowadzono najpierw w odniesieniu do kryteriów jakości według definicji Eurostatu, a następnie oceniając badanie pod względem demograficznym, zwłaszcza w zakresie kompletności. W szczególności przedstawiono następujące problemy: dyskusję podstawowych pojęć i własności spisu ludności, wskazanie konsekwencji przyjęcia określonej definicji ludności spisowej, klasyfikację i prezentację metod przeprowadzania spisów, ocenę jakości spisów, ich możliwości i ograniczeń w świetle międzynarodowej definicji jakości badań statystycznych, przedstawienie rodzajów błędów i metod ewaluacji spisów ludności, ocenę kompletności spisu NSP 2011, próbę odpowiedzi na pytanie o perspektywy spisu ludności w świetle dostępnych źródeł danych i rozwoju metodologii, z uwzględnieniem międzynarodowych standardów statystyki publicznej. Głównym powodem zmian metodologii przeprowadzania spisu była chęć redukcji kosztów, ale wszystkie państwa zgodnie podkreślają także dążność do poprawy jakości wyników spisu. Ograniczenie kosztów spisu można osiągnąć w różny sposób, jednak niewątpliwie największe znaczenie w tej kwestii ma decyzja dotycząca wykorzystywanych źródeł danych. Dlatego tak istotne jest rozstrzygnięcie dotyczące tradycyjnego spisywania całej populacji bądź ograniczenia się tylko do podstawowych pytań demograficznych (krótki formularz), podczas gdy odpowiedź na pytania dotyczące kwestii społecznych i ekonomicznych (długi formularz) opracowana jest na podstawie reprezentacyjnego badania gospodarstw domowych. Zasadnicza zmiana dotyczy w szczególności wykorzystania danych rejestrów administracyjnych i innych źródeł pozastatystycznych przy rezygnacji z tradycyjnego badania w terenie. W dyskusji podstawowych pojęć i własności spisu ludności zwrócono uwagę na właściwe rozumienie i interpretację właściwości spisów tak w kontekście metody ich przeprowadzania, jak również jakości. Wykazano bezzasadność twierdzeń o niespełnieniu przez spisy oparte na rejestrach wymogu powszechnego i indywidualnego spisywania. Omawiając konsekwencje przyjęcia określonych definicji ludności spisowej rezydującej i faktycznej, wskazano na sięgające 1,5 mln osób rozbieżności szacunków wynikające ze sposobu ujęcia migracji długookresowych oraz odwoływania się do obowiązujących regulacji prawnych. Przy ocenie jakości spisu jako badania statystycznego skorzystano z międzynarodowej definicji jakości badań statystycznych, oceniając je według sześciu kryteriów: (i) przydatności, (ii) dokładności, (iii) terminowości i punktualności, (iv) dostępności i przejrzystości oraz (v) porównywalności i (vi) spójności. W zakresie klasyfikacji rodzajów błędów i metod ewaluacji spisów zaprezentowano autorskie zestawienie rodzajów błędów nielosowych z uwzględnieniem źródeł danych wykorzystywanych w badaniu. Podjęto też próbę kompleksowej ewaluacji spisu z perspektywy demograficznej, jako badania stanu i struktury ludności, odnosząc ocenę kompletności do NSP 2011. Zastosowano różne metody analizy demograficznej z wykorzystaniem jednego oraz kilku źródeł informacji. Badaniem kompletności objęto całą populację ze szczególnym uwzględnieniem niemowląt, dzieci oraz osób starszych. Spośród metod demograficznych zastosowano analizę ‘przetrwania między urodzeniem a spisem’, metodę ‘postarzania’ zgodnie z prawdopodobieństwem przeżycia według odpowiednich dla danego wieku i roku kalendarzowego tablic trwania życia oraz analizę stanu i porządku wymierania stulatków. Oceniając jakość spisu z 2011 r., wykorzystano dane poprzednich spisów, w szczególności NSP 2002, ewidencji ruchu naturalnego ludności w zakresie urodzeń i zgonów, bieżących bilansów ludności. W niezbędnym zakresie wzbogacono je danymi rejestrów administracyjnych oraz instytutów statystycznych innych państw, spisu ludności w Anglii i Walii w 2011 r., co pozwoliło wprowadzić elementy tzw. statystyki lustrzanej. W dyskusji perspektyw spisu ludności odwołano się do rekomendacji organizacji międzynarodowych oraz koncepcji spisu planowanego na 2021 rok w Polsce. Rozważania te stanowią ustosunkowanie się autorki do przedstawionych w dokumentach GUS propozycji.

Wprowadzenie

1. Spis ludności jako źródło danych o ludności

1.1. Spis ludności – historia, cele i zadania

1.2. Kontrowersje wobec podstawowych pojęć i własności

1.2.1. Definicja i podstawowe własności spisu

1.2.2. Kategorie ludności spisowej

1.2.3. Ludność rezydująca a faktyczna w NSP 2002 i NSP 2011

1.2.4. Minimum spisowe

1.3. Zapotrzebowanie na dane spisu ludności

1.4. Kryteria oceny jakości badań statystycznych

2. Transformacja metod przeprowadzania spisów

2.1. Metody przeprowadzania spisu a źródła danych

2.1.1. Spis tradycyjny

2.1.2. Spis tradycyjny z coroczną aktualizacją danych

2.1.3. Spis kroczący

2.1.4. Spis oparty na rejestrach

2.1.5. „Spis wirtualny”

2.1.6. Metody mieszane

2.2. NSP 2011 – spis ludności metodą mieszaną

2.3. Alternatywne metody przeprowadzania spisów w rundzie 2010

2.4. Spisy tradycyjne i nowej generacji w świetle międzynarodowych kryteriów jakości

2.4.1. Jakość spisów według kryteriów Eurostatu

2.4.2. Ekonomiczno-społeczne problemy jakości spisów

3. Jakość spisów

3.1. Metody oceny jakości spisów ludności

3.1.1. Klasyfikacje błędów i metod oceny jakości spisów

3.1.2. Spis kontrolny

3.2. Problemy jakości w spisach nowej generacji

3.3. Jakość spisów tradycyjnych w Polsce

3.4. Ocena jakości NSP 2011

3.4.1. Ocena kompletności NSP 2011 z wykorzystaniem metod analizy demograficznej

3.4.2. Jakość szacunków dzieci i niemowląt – analiza kompletności urodzeń

3.4.3. Jakość szacunków – analiza kompletności na podstawie wskaźników „przetrwania”

3.4.4. Jakość szacunków osób starszych – analiza stanu i porządku wymierania stulatków

3.4.5. Ocena długiego formularza NSP 2011

4. Perspektywy spisów ludności

4.1. Perspektywy spisu w świetle wytycznych ONZ i Eurostatu

4.2. Perspektywy spisów rundy 2020 w wybranych państwach

4.2.1. Stany Zjednoczone Ameryki

4.2.2. Wielka Brytania 4.3. NSP 2021 w perspektywie planów GUS

Zakończenie

Aneks

I. Informacje uzupełniające rozdział 1: Spis ludności jako źródło danych o ludności

I.1. Definicje populacji według Rekomendacji ONZ

I.2. Rekomendacje dotyczące sposobu kwalifikacji ludności według miejsca zamieszkania w przypadku wątpliwości

I.3. Wyjaśnienia dotyczące szacunków dla populacji trudnych do spisania

I.4. Wyjaśnienie GUS dotyczące liczby mieszkańców Polski

I.5. Definicje ludności w NSP 2011

I.6. Obszary tematyczne spisu, tematy i ocena stopnia zaspokojenia potrzeb, konsultacje społeczne przed spisem 2021 r.

I.7. Cechy zespołowe (1–3) oraz demograficzne (4–25) uwzględnione w poszczególnych spisach ludności w Polsce

I.8. Cechy społeczno-zawodowe uwzględniane w powszechnych spisach ludności w Polsce

I.9. Najczęściej zgłaszane dodatkowe potrzeby informacyjne i powiązania tematów, konsultacje społeczne przed spisem 2021 r.

I.10. Definicja jakości w statystyce publicznej

II. Informacje uzupełniające rozdział II: Transformacja metod przeprowadzania spisów

II.1. Rejestry administracyjne i systemy informacyjne wykorzystane w NSP 2011

II.2. Zakres tematyczny formularza do badania reprezentacyjnego w NSP 2011 205

II.3. Sposób wykorzystania centralnego rejestru ludności w statystyce ludności, wybrane państwa europejskie

III. Informacje uzupełniające rozdział III: Jakość spisów

III.1. Ocena kompletności NSP 2011: Rozbieżności szacunków bilansu ludności generacji 1916 i wcześniejszych na podstawie danych ewidencji ruchu naturalnego i stanów ludności według roczników urodzenia

III.2. Ocena kompletności NSP 2011: Liczba osób starszych według Bazy Danych Demografia GUS oraz szacunku bilansu na podstawie danych ewidencji zgonów według roku urodzenia w latach 2006–2016

IV. Informacje uzupełniające rozdział IV: Perspektywy spisów ludności

IV.1. Wykaz pozastatystycznych systemów informacyjnych, rejestrów i baz danych stanowiących potencjalne źródło danych dla NSP 2021

IV.2. Metryka zmiennej statystycznej według koncepcji spisu 2021 r.

IV.3. Planowana analiza jakości mikrodanych operacyjnych według koncepcji spisu 2021 r.

Bibliografia

Spis tabel i rysunków

Irena E. Kotowska (SGH), „Wiadomości Statystyczne” 2020/12

Monografia „Koniec ery tradycyjnych spisów ludności autorstwa” Elżbiety Gołaty wpisuje się w trwającą od lat dyskusję nad podstawowymi badaniami stanu liczebnego i struktury ludności, jakimi są spisy powszechne. Autorka określa w tytule swoje stanowisko w tej dyskusji i przekonująco uzasadnia je na łamach książki. Jest to pierwsze opracowanie na polskim rynku wydawniczym, w którym problematyka spisów została przedstawiona tak wszechstronnie, z uwzględnieniem zmieniającego się zapotrzebowania na dane, wprowadzanych w wielu krajach przekształceń metod badawczych oraz perspektywy międzynarodowych i krajowych instytucji, które są odpowiedzialne za spisy w wymiarze koncepcyjnym i operacyjnym. Wątkiem przewodnim rozważań podjętych przez autorkę jest jakość danych uzyskiwanych w ramach spisów powszechnych.

Czytaj więcej…